Prototyp teleskopu SST-1M dla Cherenkov Telescope Array

Data dodania: poniedziałek, 9 czerwca 2014, autor: nuclear.pl

W dniu 2 czerwca 2014 roku w Instytucie Fizyki Jądrowej im. H. Niewodniczańskiego Polskiej Akademii Nauk miało miejsce uroczyste otwarcie prototypu teleskopu SST-1M dla projektu Cherenkov Telescope Array.

Celem uroczystości było zaprezentowanie pierwszego znaczącego dla całego projektu kroku - budowy w Instytucie Fizyki Jądrowej PAN struktury mechanicznej teleskopu SST-1M. Zaprezentowane zostały także inne prace prowadzone przez Polskie Konsorcjum Projektu CTA. W uroczystości wzięli udział przedstawiciele międzynarodowego i krajowego konsorcjum CTA oraz przedstawiciele uczelni tworzących Polskie Konsorcjum CTA.

Gości powitał Dyrektor Instytutu Fizyki Jądrowej Prof. dr hab. Marek Jeżabek, a następnie głos zabrał Prof. dr hab. Michał Ostrowski - Koordynator Polskiego Konsorcjum Projektu CTA.

W dalszej części zebrani w auli IFJ PAN mogli wysłuchać dwóch wykładów popularno-naukowych. Pierwszy z nich p.t. „The Cherenkov Telescope Array” wygłosił Prof. Werner Hoffman - międzynarodowy koordynator projektu CTA a drugi pt "The SST-1M Project" zaprezentowała Prof. Teresa Montaruli - kierownik projektu SST-1M.

Spośród zaproszonych gości krótkie słowa podziękowań popłynęły od prof. dr. hab. Kazimierza Grotowskiego - nestora polskich fizyków jądrowych oraz Prof. dr. hab. Stanisława Kistryna - prorektora ds. badań naukowych i funduszy strukturalnych na Uniwersytecie Jagiellońskim. Prof. Jeżabek przekazał również słowa uznania od prof. dr. hab. Kazimierza Wiatra - dyrektora Akademickiego Centrum Komputerowego CYFRONET AGH.

Część oficjalną zakończył dr hab. Jacek Niemiec - koordynator zespołu CTA w IFJ PAN, który wygłosił podziękowania dla zespołów i osób zaangażowanych w projekt teleskopu SST-1M oraz zaprosił gości na uroczyste otwarcie teleskopu.

Uroczystego uruchomienia instalacji teleskopu dokonał Prof. Kazimierz Grotowski. Zebrani przez kilkanaście minut mogli podziwiać precyzję ruchów konstrukcji mechanicznej teleskopu.

Cherenkov Telescope Array (CTA) jest projektem międzynarodowym, który został umieszczony na mapach drogowych głównych agencji finansujących badania naukowe w Polsce, Europie i na świecie. Zespół polskich naukowców i inżynierów odgrywa rolę jednego z głównych partnerów w pracach międzynarodowego Konsorcjum Projektu CTA, w skład którego wchodzą grupy badawcze z 29 państw świata.

Powstaną dwa obserwatoria CTA, jedno na półkuli południowej, drugie na północnej, dzięki czemu obserwacje obejmą całą powierzchnię nieba. Obserwacje będą prowadzone przy wykorzystaniu w sumie ponad 150 teleskopów Czerenkowa. Aby pokryć szeroki zakres energii - od około 20 GeV do ponad 100 TeV - zostaną zbudowane 3 rodzaje teleskopów: małe (ang. small-size telescopes, SSTs) o średnicy zwierciadła 4 m, średnie (ang. mid-size telescopes, MSTs) o średnicy 12 m oraz duże (ang. large-size telescopes, LSTs) o średnicy 23 m.

Głównym zadaniem polskich naukowców, realizowanym we współpracy z Szwajcarią, jest całościowe opracowanie projektu małego teleskopu SST-1M oraz wykonanie prototypu. W maju 2009 r. powstało Polskie Konsorcjum Projektu Cherenkov Telescope Array zrzeszające zaangażowane instytucje naukowe: Instytut Fizyki Jądrowej im. H. Niewodniczańskiego PAN, Centrum Badań Kosmicznych PAN, Centrum Astronomiczne im. M. Kopernika PAN, Uniwersytet Jagielloński, który jest koordynatorem Konsorcjum, Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Łódzki, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Akademia Górniczo-Hutnicza oraz Akademickie Centrum Komputerowe CYFRONET AGH. W sumie polski zespół CTA tworzy ponad 70 naukowców i inżynierów.

Sieć małych teleskopów Czerenkowa będzie obserwować kosmiczne źródła fotonów gamma o energiach sięgających 300 TeV, znacznie przewyższających energie ok. 14 TeV osiągalne obecnie w Wielkim Zderzaczu Hadronów (LHC) w CERN. Zakres energetyczny do 300 TeV pozostaje dotąd niedostępny lecz jest niezwykle ważny dla zrozumienia kosmicznych akceleratorów cząstek promieniowania kosmicznego. Aby osiągnąć czułość odpowiednią do planowanych obserwacji sieć około 70 teleskopów SST pokrywać będzie powierzchnię 10 kilometrów kwadratowych.

Zespół konstruktorów z Instytutu Fizyki Jądrowej PAN opracował projekt i zbudował prototyp struktury mechanicznej oraz napędu małego teleskopu Czerenkowa. Teleskop ten, o ogniskowej 5.6 m oraz średnicy zwierciadła 4 m, zaopatrzony będzie w nowatorską w pełni cyfrową kamerę zbudowaną z fotopowielaczy krzemowych.

29 listopada 2013 r. w Instytucie Fizyki Jądrowej PAN w Krakowie stanęła struktura mechaniczna prototypu małego teleskopu dla Obserwatorium CTA. Prototyp ten został zmontowany przez pracowników przedsiębiorstwa Ponar-Żywiec. W IFJ PAN trwają obecnie prace nad stworzeniem pełnej wersji elektroniki sterującej teleskopu oraz systemu monitoringu. Zanim jednak możliwe będą planowane próbne obserwacje Mgławicy Krab - świecy standardowej astronomii gamma - teleskop musi zostać jeszcze wyposażony m.in. w zwierciadła i kamerę. Prace nad budową tych komponentów są obecnie prowadzone w instytucjach Polskiego Konsorcjum Projektu CTA i współpracującego zespołu z Uniwersytetu w Genewie. W pełni wyposażony, gotowy do pomiarów teleskop powinien być ukończony na wiosnę 2015 roku.